De komst van de norbertijnen en de oudste calvarie in België

Er bestond zeker al een kerk rond 1044. Maar van dat gebouw rest geen enkel zichtbaar spoor. In 1232 schonk Arnold II, de eerste heer van Wezemaal, de kerk aan de norbertijnen van de abdij van Averbode. Norbertijnen of premonstratenzers zijn geen monniken, maar reguliere kanunniken: priesters die in gemeenschap leven volgens een kloosterregel en zich ten dienste stellen van de gemeenschap, onder meer door de zielzorg in parochies. Vanaf 1234 werd de parochie bediend door niet minder dan vier norbertijnen: een ongewoon hoog aantal, want in de meeste norbertijnenparochies werden twee kanunniken geïnstalleerd (pastoor en onderpastoor). Het zegt veel over de ambities van de eerste heer van Wezemaal.

Een zeldzame afbeelding van Sint-Job

Kort voor 1400 liet een onbekende persoon om een onbekende reden in de kerk een verguld en beschilderd houten beeld van Sint-Job plaatsen. Het beeld is van hoge kwaliteit en is om meerdere redenen merkwaardig. Het stelt de oudtestamentische figuur Job niet voor op de traditionele wijze, als geduldig lijdende man, met builen bedekt, zo goed als naakt gezeten op een mesthoop, die zich met een potscherf de zweren openkrabt. Integendeel: we zien Job hier, gezeten op een gotische troon, getooid met een gouden gewaad en muts, als een triomferende profeet, die het lijden heeft overwonnen en door God in al zijn rijkdom is hersteld. Het Wezemaalse beeld toont Job met andere woorden als voorafspiegeling, als allegorie van de lijdende en verrezen Christus. De opdrachtgever bezat kennelijk niet alleen een grote geldbuidel, maar was ook vertrouwd met deze theologische betekenis van Job. De spreuk die we lezen in de opengeslagen bijbel in Jobs rechterhand ‘God gaf, God nam’ werd toegevoegd in de 18^de eeuw.

Beeld van Sint-Job voorgesteld als triomferende profeet gezeten op troon, met in de linkerhand een vlammenbundel, einde 14^de eeuw (© Brussel, KIK/IRPA, cliché x007391)

Een tweede merkwaardig element is het voorwerp in Jobs linkerhand: een vlammenbundel. Dat is een zeldzaam attribuut in de iconografie van Sint-Job. De vlammen symboliseren de louterende, zuiverende kracht van het lijden: zoals puur goud het vuur doorstaat, zo ook doorstond Job met glans zijn beproeving.

Het Wezemaalse beeld is de tot nog toe de oudst bekende afbeelding van Job met een vlammenbundel.

Pelgrims zorgen voor een nieuwe, trotse kerk

Het beeld trok al snel pelgrims aan. Job werd vereerd als beschermheilige tegen allerlei onheil, en als geneesheilige, vooral dan als genezer van allerlei huidziekten. De bedevaart won snel aan kracht. Ze werd zo belangrijk, dat nog vóór 1437 de kermis werd verplaatst van 23 april naar 10 mei, de feestdag van Sint-Job, een dag waarop veel pelgrims naar Wezemaal afzakten.

Hier sloeg de kerkfabriek munt uit. Vanaf ongeveer 1450 liet de kerkfabriek jaarlijks grote aantallen metalen pelgrimsinsignes maken. Dat zijn kleine metalen voorwerpen, van maar enkele centimeters groot, met een afbeelding van het voorwerp van de devotie, in dit geval Sint-Job. Zonder uitzondering beelden de Wezemaalse insignes een mirakellegende uit, die rond die tijd in heel West-Europa doorbrak. Drie muzikanten komen Job, gezeten op zijn mesthoop en overdekt met zweren, troosten. Job, die al zijn bezittingen kwijt is, beloont de muzikanten met een huidkorst, die prompt in een goudstuk verandert. Door deze legende werd ook de patroonheilige van de muzikanten, vóór Sint-Cecilia die rol vanaf de 16^de eeuw zou overnemen. De Wezemaalse pelgrimsinsignes (de oudste dateren van ca. 1450-ca. 1475) zijn de oudste voorwerpen in Europa waarop deze legende te zien is. Veel kunstenaars namen nadien de legende als thema over. De kerkfabriek koos dus voor een thema dat in heel Europa bekend was. Maar tegelijk verwijzen de oudste insignes ook naar het Wezemaalse beeld, het voorwerp van de devotie van de pelgrims: want in zijn linkerhand draagt Job telkens de vlammenbundel.

Pelgrimsinsigne van Sint-Job uit Wezemaal, ca. 1450-1489, gevonden in het verdronken dorp Nieuwlande (Zeeland). Tin-lood, 6,4 x 4,3 cm. Opschrift onderaan: ‘S. JOB VAN WESEM[ALE]’. (Kunera nr. 00237. - Foto: Langbroek (NL), Collectie familie Van Beuningen)

Mede dank zij de inkomsten uit de bedevaart kon de kerk grondig worden vernieuwd. Uit de eerste helft en het midden van de 15^de eeuw dateren: het noordtransept (het Onze-Lieve-Vrouwkoor), met polychrome gewelfsleutels (wapen van Jan II heer van Wezemaal; Onze Lieve Vrouw op de maansikkel); het schip en de binnenste zijbeuken; en de paradijspoort, de poort in de zuidgevel waarlangs de overledenen naar het kerkhof werden gedragen.

Dank zij de aanzwellende inkomsten uit legde men nog voor 1472 de basis van een nieuwe, monumentale westtoren. Die basis werd gelegd in de lokale ijzerzandsteen. Maar als nel schakelde men over op duurdere, witte kalkzandsteen, uit Steenokkerzeel. De bouw van de kerktoren werd voltooid in 1475. De bouw stond onder supervisie van niemand minder dan de beroemde Brabantse bouwmeester Matheus de Layens (+ 1483). Hij werkte ook aan het nieuwe stadhuis en de Sint-Pieterskerk te Leuven, de Onze-Lieve-Vrouw-ten-Poelkerk te Tienen, de Sint-Leonarduskerk te Zoutleeuw en de Sainte-Waudrukerk te Bergen. De trotse toren werd bekroond door een hoge, steile spits, die van heinde en ver zichtbaar was.

Uit die late 15^de eeuw dateren ook de zijkapellen links en rechts van de paradijspoort. Die zijkapellen droegen oorspronkelijk een elk een puntdak. Aan de zuidelijke buitenmuur zijn bovendien nog de aanhechtingspunten te zien van niet uitgevoerde luchtbogen: op die plaatsen zie je in de muur enkele opvallende grotere blokken ijzerzandsteen.

Oorlog en pandemie: hoogtepunt van de bedevaart (1489-ca. 1520)

In 1488 brak in Vlaanderen een grote opstand uit tegen Maximiliaan van Oostenrijk, de eerste Habsburgse vorst van de Nederlanden. De opstand mondde uit in een burgeroorlog (1488-1492). In november 1488 maakten 22 heethoofden uit Wezemaal en Werchter van de kerk van Wezemaal een weerstandsnest. Ze maakten zich meester van de kerk, en vormden het kerkhof om tot een aarden fort. Kern van dit ‘bolwerk’ was de pas voltooide, monumentale kerktoren: in hun ogen een onneembaar bouwwerk dat een vergelijking met de grootste donjons uit de streek kon doorstaan (Rotselaar, Ter Heiden, Rivieren, Horst).

Van einde maart tot diep april 1489 sloeg Albrecht van Saksen, de aanvoerder van Maximiliaans leger, zijn hoofdkwartier op in Werchter. Op 29 maart trok hij naar Wezemaal. De belegerden hadden zich verschanst in de kerktoren, met vuurwapens die ze van het garnizoen in Leuven hadden gekocht. Toen de belegerden weigerden de toren te verlaten, staken Albrechts soldaten de kerk in brand. Achttien belegerden vonden de dood. Hierdoor was de kerk zwaar beschadigd.

Rond pelgrimsinsigne met wapen van Eustaas van Brimeu, 1496 (omgerekend), vindplaats onbekend. Latoenkoper, doorsnede 4,3 cm. Rondschrift: ‘SANCTUS JOB + DE + WEESMALE + 1495’ (Kunera nr. 08796. - Foto: Brussel, Koninklijke Bibliotheek, Penningkabinet)

Beeld van de lijdende Sint-Job gezeten op de mesthoop, expliciet verwijzend naar de type-afbeelding van Christus na de geseling (‘Christus op de Koude Steen’); witte steen van Avesnes (Noord-Frankrijk), Brabants atelier, begin 16^de eeuw. Topstuk van de Vlaamse Gemeenschap. (©Brussel, KIK/IRPA, cliché X008850)

Beeld van Maria Magdalena, met resten van de oorspronkelijke beschildering, uit hetzelfde atelier als het stenen beeld van Sint-Job. Witte steen van Avesnes (Noord-Frankrijk), begin 16^de eeuw. Topstuk van de Vlaamse Gemeenschap. (©Brussel, KIK/IRPA, cliché X008858)

Kentering en apocalyps (ca. 1520-1600)

Kort na 1520 zakte de verkoop van insignes en de offergiften voor Sint-Job abrupt in mekaar. Deze implosie past in de plotse kentering in het religieuze gedrag rond 1520, met een kritische houding tegenover de uitwassen van heiligenverering onder meer onder invloed van het opkomende protestantisme.

Restauratie en herstel van het katholieke geloof

Na een moeizame kwam de restauratie vanaf 1601 in een stroomversnelling, toen eerst de abt van Averbode (1601) en nadien de dorpsheer, graaf Lancelot Schetz, met geld over de brug kwamen. In 1610 stond de kerk weer helemaal onder een nieuw dakgebinte en kon ze worden heringewijd. De gewelven werden pas in 1613-1617 gebouwd, en in 1619 was de restauratie voltooid. De gewelven lijken 15^de-eeuws, maar zijn dat dus niet: men koos voor de laatgotische vormentaal, zodat de ribben mooi konden aansluiten op de bewaard gebleven aanzetten van de ribben. Alleen het gewelf van het noordertransept bleef intact en dateert nog uit de 15^de eeuw.

Priestercollege en beiaard keerden niet meer terug, maar de imitatie van de 16^de-eeuwse torenspits hield de herinnering aan de glorietijd levendig.

De kerktoren, begin 19^de eeuw. Aquarel gemaakt van op de site van het kasteel. (KU Leuven, archief Raymond Lemaire)

De wijding in 1610 betekende ook de formele start van de katholieke hervorming in de parochie, die met krachtige hand werd doorgevoerd door enkele sterke norbertijnenpastoors (1611-1660). De triomf van de katholieke kerk werd onderstreept door de verdere verfraaiing van het interieur, waaronder een fraaie koorafsluiting met koperen balusters (1626) – die bevindt zich nu aan de westelijke ingang – , nieuwe altaren, altaarschilderijen uit de Antwerpse schilderschool, een nieuw orgel (1647), en vier nieuwe klokken (1651). In de koperen balusters werden de namen en wapens gegraveerd van de weldoeners van de gerestaureerde kerk – dorpsheren, norbertijnenpastoors en anderen.

Balusters in de koorafsluiting van 1625-1626, met daarop gegraveerd (ca. 1651) de namen en wapens van enkele weldoeners van de kerk: pastoor Herman Bergans; Vincent Corselius, schepen van Leuven en rentmeester van de kerk; Servatius Maes, abt van Averbode; Antoine Schetz graaf van Grobbendonk, baron van Wezemaal; Lambert Lorrain, koninklijk landmeter (©Brussel, KIK/IRPA,clichés X012822-23-24-26-33)

Mede door het belang dat de Contrareformatie hechtte aan de heiligen als toonbeelden van geloof en christelijke deugden, gingen de norbertijnenpastoors nu, in tegenstelling tot voordien, de devotie tot Sint Job actief stimuleren. Pastoor Bergans greep de onverklaarbare genezing van een Zeeuwse baby in 1635 aan om een mirakelboekje en een litanie van Sint Job uit te geven, waarin hij Wezemaal als belangrijkste Sint-Jobsheiligdom in de Nederlanden promootte.

Beginpagina van de Franstalige versie van het mirakelboekje in 1633 geschreven door pastoor Herman Bergans, met de tekst van vijf mirakelverslagen uit de jaren 1508-1518. De oorspronkelijke verslagen waren geschreven op perkament en hingen tot 1579 tegen de binnenmuur van het koor. (Antwerpen, bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap, aanwinst uit 2019)

Maar de bedevaart slaagde er niet in zijn vroegere omvang te herwinnen. Wezemaal bleef een belangrijke maar regionale bedevaartplaats, en moest de concurrentie dulden van talrijke lokale cultusplaatsen van Sint-Job, met Leuven en Sint-Job-in-’t-Goor als belangrijkste.

Ondanks enkele laatste mirakels in 1712 en 1714, kalfden niet alleen de belangstelling voor Sint Job maar ook de lokale geloofsijver geleidelijk af, tot rond 1750 een dieptepunt werd bereikt. De grootscheepse modernisering van het koor (1784-1786) en van het kerkmeubilair (1765-1789) konden het tij niet keren, en de gespannen verhouding tussen pastoor Provoost met de hertogen van Ursel en hun officieren, aanhangers van de Verlichting, waren evenmin bevorderlijk voor de eenheid in de parochie. Tijdens de moderniseringscampagne kreeg het koor een classicistische aankleding, met tongewelf en raamomlijstingen. Het altaar in de koorapsis (ca. 1782) is afkomstig uit de kapel van het Pauscollege te Leuven, dat rond die periode door de Oostenrijkse keizer Jozef II werd omgevormd tot Seminarie-Generaal.

Triomf van de Kerk in de 19^de eeuw

Onder de Franse overheersing verloor de kerk haar wereldlijke beschermheer, de hertog van Ursel, maar de norbertijnen uit Averbode bleven op post, tot in 1842. De laatste norbertijnenpastoors spaarden kosten noch moeite om de kerk in haar oude glorie te herstellen. Sint Job bleef daarin een prominente rol spelen. De kerk werd voorzien van twee nieuwe, monumentale portiekaltaren van Onze Lieve Vrouw en Sint Job (1819-1821). Job werd daarin voorgesteld als de belichaming van een onwrikbaar geloof, op het moment waarop hij door God uit zijn lijden wordt verlost.

De monumentale preekstoel uit 1854-59. Boven het Onze-Lieve-Vrouwaltaar is een kunstmatige Lourdes-grot aangebracht. Foto uit 1943. (©Brussel, KIK/IRPA, cliché A46858)

Laatste revéil. Het licht dooft

Na de Eerste Wereldoorlog kreeg Sint-Job een plaats in het kerkelijk offensief tegen de nieuwe gevaren van socialisme, communisme, film en pers. In 1932 werd de Sint-Jobsprocessie nieuw leven ingeblazen en kreeg het oude mirakelboekje uit 1635-1750 een herdruk.

Enkele groepen uit de processie 1934; LINKS: De Sint-Jobsgroep, met de schoolkinderen als ‘klein Joppekes’. Vooraan, het vaandel met Sint-Job. Achteraan, de dragers met het Sint-Jobsbeeld. (Foto ingekleefd in een licentiaatsverhandeling  uit 1958, KU Leuven) RECHTS: De groep van Sint-Martinusruiters. (Kulturele Kring Wezemaal)

In de jaren 1945-1965 bereikte de Sint-Jobsdevotie haar laatste triomf, ieder jaar op de zondag na 10 mei culminerend in een grootse processie van 32 groepen, die duizenden kijklustigen lokte.

Bedevaartsaffiche jaren 1950, editie 1958. (Rijksarchief Leuven, kerkarchief Wezemaal)

De schade die een V1-inslag in de Langestraat in 1944 aan glasramen en daken berokkende, maakte duidelijk dat een grootschalige restauratie van de kerk onvermijdelijk was. Na een lange, moeizame aanloopfase ging de restauratie in december 1960 van start. Een grote rol hierin werd gespeeld door de Leuvense hoogleraar kunstgeschiedenis Raymond M. Lemaire, die het gebouw wou ‘herstellen’ in zijn middeleeuwse toestand, en pastoor Cuypers, groot voorstander van de modernisering in de liturgie, zoals die door het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) zou worden doorgevoerd. Tijdens de drastische restauratie (1960-1963) werd een groot deel van het 19^de-eeuwse kerkmeubilair werd verwijderd en het interieur werd aan de op til zijnde modernisering in de liturgie. Ook de middeleeuwse beeldenschat werd grondig gerestaureerd (het 13^de-eeuwse calvarie, het 14^de-eeuwse Sint-Jobsbeeld, de beelden van Sint Job en Magdalena van ca. 1500).

Bij de restauratie van de jaren 1960-1963 werd ook lokale ijzerzandsteen gebruikt. Steendelvers aan het werk in de steengroeve op de Heilig-Hartberg. Pastoor Cuypers hanteert persoonlijk een drilboor. (Kulturele Kring Wezemaal)

De moderne liturgie noch het versoberde kerkinterieur konden de ontkerkelijking afremmen. Vanaf 1965 besefte pastoor Cuypers dat hij een verloren strijd vocht, en de vele Wezemaalse processies gingen ter ziele. Na enkele pogingen om de Sint-Jobsprocessie te verjongen, strandde deze belangrijkste religieuze manifestatie van de dorpsgemeenschap in 1968 bij de inwijding van de nieuwe woonwijk Bergenhof. Een tijdperk was definitief afgesloten.

Laatste bedevaartaffiche, uit de jaren 1960. (Rijksarchief Leuven,  kerkarchief Wezemaal)

Het miraculeuze beeld, ooit jaarlijks vereerd door duizenden pelgrims, is vandaag, gevangen in een glazen kooi, de eenzame getuige van een rijk verleden. ■