Kasteelsite Wezemaal

De pastorie van Wezemaal

Tekst door Bart Minnen

Lees hier het verhaal achter de pastorie

Leestijd: ±08 minuten

Geen kasteel?

Een ringgracht, een poorttoren met ophaalbrug, een riante woning met bijgebouw: vergis je niet. Dit was geen kasteel, maar de woning van een dorpspastoor. Maar waarom zo’n ridderlijke woonst, en op zo’n groot terrein? De ziel van een gebouw geeft zich bloot wanneer we ons terug verplaatsen in de tijd waarin het is geboren. Ondanks alle verbouwingen en restauraties, weerspiegelt deze norbertijnenpastorie in essentie nog heel goed de context waarin ze is ontstaan: de eerste helft van de 17^de eeuw.

Een middeleeuwse pastorie in hout en leem

Al in de middeleeuwen stond er op deze plek een pastorie. Sinds 1234 werd de kerk bediend door niet minder dan drie norbertijnen uit Averbode: reguliere kanunniken die zich bekommerden om prediking en zielzorg in parochies. De pastorie was een priorij in het klein: de pastoor werd beschouwd als de ‘prior’ van zijn twee confraters. Tegelijk had zo’n middeleeuwse pastorie veel weg van een boerderij: de pastoor bewerkte zelf een aantal gronden, en de graantienden van de parochie (één tiende van de oogst van alle parochianen) werden opgeslagen in de tiendenschuur, die op het terrein van de pastorie stond. Zowel de schuur als de pastorie waren opgetrokken in vakwerk: een houten geraamte met lemen wanden en strooien daken. Het grote terrein was heel waarschijnlijk een gift van de heer van Wezemaal, waarvan het kasteeldomein zich hier net achter bevond.

In 1489 brandde de pastorie een eerste keer af, samen met de kerk: voor dat verhaal verwijzen we je graag naar de historiek van het kerkgebouw.

Oorkonde uit 1303 van Goswin, pastoor van Aarschot, en Willem, pastoor van Wezemaal, met vermelding van een klein begijnhof gelegen tegen de omheining van de toenmalige pastorie. (Abdij Averbode, archief)

Kroatisch vuur

De nieuwe pastorie en schuur, opnieuw in hout en leem, overleefde de eerste fase van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1609), ook al brandde de kerk door een blikseminslag in 1579 volledig uit. Niet lang na de hervatting van de oorlog (1621) sloeg het noodlot opnieuw toe. In 1622, tijdens het beleg van het verre Bergen op Zoom, voert een bende Kroatische ruiters, huurlingen in dienst van Spanje, een raid uit tot diep in zuidelijk Brabant. Ze plunderen ook Wezemaal en brandden de pastorie af.

Een nieuwe pastorie in steen

En dan toont zich de energie van de nieuwe generatie norbertijnen van de contrareformatie, de grote hervormingsbeweging binnen de Katholieke Kerk als reactie tegen het protestantisme. Op één jaar tijd, in 1624, slaagt pastoor Leyssens er in, met steun van zijn abdij en van zijn ouders, een nieuwe pastorie te bouwen. In steen. Het dakgebinte werd geconstrueerd met hout uit de bossen van Averbode en naar het voorbeeld van dat van het gloednieuwe washuis van de abdij (1623).

De delen die het minst geschonden aan deze eerste bouwfase herinneren zijn de oostgevel, met jaartal 1624 en hartvormig metselaarsteken, en het indrukwekkende dakgebinte. Tijdens de restauratie werd op een balk in de zitkamer het gesculpteerd wapenschild van abt Valentijns gevonden (jammer genoeg werd het terug overpleisterd). En gezien de onveilige oorlogstijden, laat hij de pastorie omringen met een gracht. Voor zover geweten was Wezemaal de eerste pastorie van Averbode die omgracht werd, hetgeen doorheen de 17^de eeuw steeds frequenter voorkwam. Het gebouw moet groot genoeg zijn: het biedt onderkomen aan hemzelf en zijn twee medebroeders-onderpastoors, en aan dienstpersoneel (en meid, mogelijk ook een knecht). De pastorie is een kleine priorij, een mini-abdij: de pastoor is de prior van zijn twee confraters. De kamers moeten bovendien onderdak kunnen bieden aan gasten, bijvoorbeeld de abt en zijn gevolg.

Jaartal 1624 met metselaarsteken in de oostgevel, vóór de restauratie van 2011-2013.

Leyssens’ opvolger, pastoor Bergans, laat in 1638 – de oorlog is dan nog altijd niet voorbij – de sierlijke poorttoren met ophaalbrug bouwen. Een steen in de zuidgevel met inscriptie FHB 1638 (F(ecit) H(erman) B(ergans) 1638) herinnert daaraan. De pastorie krijgt nu de schijn van een kasteeltje, een kleine vesting. Maar achter dit ridderlijk uiterlijk schuilt ook symboliek: de pastorie is de ‘vaste burcht’ van waaruit de pastoors, ridders in de frontlijn van de strijd voor het ware geloof, met veel energie het grote programma van de contrareformatie in het dorp aanvatten: het protestantisme moet definitief worden teruggedrongen, en de ziel van elke parochiaan moet worden doordrongen van de katholieke geloofsleer. De norbertijnen behoorden tot de best opgeleide pastoors in de Spaanse Nederlanden. Hun pastorie is bedoeld als een spirituele rots in de branding, een baken van standvastig geloof, een missiehuis binnen de dorpsgemeenschap, een herdershuis temidden van een soms weerbarstige kudde.

Het gebouw links van de pastorie, met jaartal 1685, was wellicht de tuinierswoning. Oorspronkelijk stond hier het bakhuis. Op die plaats is al een gebouw te zien op een kaart van 1659. Ook de Sint-Jobsput, naast de toegangspoort van het domein, bestond toen al. Pelgrims op bedevaart naar Sint-Job die in de kerk werd vereerd, putten hier water, waarvan zij heilzame werking toeschreven.

Dit gebouw is reeds te zien op de kaart uit 1659. Het jaartal 1685 slaat wellicht op een uitbreiding. Wellicht deed het gebouw toen dienst al tuinierswoning. Oorspronkelijk stond hier het bakhuis. (©Brussel, KIK/IRPA, cliché X008895)

De achterzijde en tuin, opname begin 20^ste eeuw. (Kulturele Kring Wezemaal)

Modernisering in de 18^de eeuw

Tussen 1752 en 1768 werd de ‘ontvangstkamer’ (salon?) in de zuidoosthoek – de enige ruimte waarvan het interieur nog van vóór 1800 dateert – bekleed met een stoffen behang met handgeschilderde chinoiserieën, toegeschreven aan het Brussels atelier van Cornelis ’t Kind (werkzaam tussen 1752 en 1775). Het schilderij boven de rococo schoorsteenmantel toont het Dankoffer van Noach. De fraaie verzilverde luster (midden 19^de eeuw) is afkomstig uit het koor van de kerk. Waarschijnlijk werd in die jaren ook de zuidgevel gemoderniseerd. De 17^de-eeuwse kruisramen werden vervangen door ramen met een steekboog, en boven de achterdeur werd een zonnewijzer aangebracht.

De18^de-eeuwse zonnewijzer op de achtergevel, voor de restauratie van 2011-2013 (©Brussel,KIK/IRPA, cliché X008833)

Het Dankoffer van Noach, schilderij, midden 18^de eeuw, boven de rococo schoorsteenmantel in de ‘ontvangstkamer’. (©Brussel, KIK/IRPA, cliché X008873)

Bekleding met chinoiserieën van de ‘ontvangstkamer’, details. (©Brussel, KIK/IRPA, clichés X008875 en X008881)

Aanpassingen in de 19^de en 20^ste eeuw

Vanaf 1842 werd de pastorie niet langer door norbertijnen bewoond, maar door seculiere pastoors. Het plan van de kerkfabriek in 1879 om het oude pastoorshuis te vervangen door een nieuwbouw ging niet door wegens de te hoge kost. In de plaats daarvan werd de pastorie grondig gerenoveerd en van een eigentijds interieur voorzien. De dwarsgang werd volledig nieuw ingericht, met een voordeur in kalksteenomlijsting, vloerbetegeling in zwart en wit marmer, en een eikenhouten trap. De oude kruisramen in de voorgevel werden vervangen. Overal werden bepleisterde plafonds met lijstwerk aangebracht. De scheidingsmuur in de lengterichting op de begane grond werd gedeeltelijk afgebroken om de kamers te vergroten. Ten slotte werd in 1888 de hele site omgeven met een hoge bakstenen muur, die bij de restauratie van 2011-2013 voor een groot deel werd vernieuwd.

Tussen 1910 en 1916 werd tussen de poorttoren en de voordeur een glazen passage (een ‘serre’) geplaatst. Die werd in 1959 gesloopt, en links van de voordeur komt dan een nieuw raam.

De bepleisterde voorzijde van de pastorie, op een postkaart afgestempeld in 1905. (Kulturele Kring Wezemaal)

De bepleisterde voorzijde van de pastorie, met glazen passage (‘serre’) tussen de poorttoren en de voordeur geplaatst tussen 1910 en 1916 (gesloopt in 1959) (©Brussel, KIK/IRPA, cliché a050544)

Pastoor Cuypers (1954-1987) liet tevens de bovenverdieping herinrichten. Het bijgebouw uit 1685 liet hij aanzienlijk uitbreiden, met de bedoeling het na zijn pensioen als woning te kunnen gebruiken.

Een nieuwe bestemming

De laatste pastoor-bewoner, Michel Tilleman (1987-2011), is opnieuw een norbertijn uit Averbode. Omdat er fundamentele stabiliteitsproblemen aan het licht komen, werd besloten tot een grondige restauratie (2011-2013).

De Kroatische ruiters zijn verdwenen. De strijd om de ziel is gestreden. Wat rest, is het gevecht tegen de tijd. De oude pastorie begon in 2013 aan een nieuw leven. De nieuwe bewoners zijn de behoeders van een bijzondere erfenis.

Blijvende herinnering aan de oorspronkelijke functie van norbertijnen-pastorie is het schilderij van de heilige Norbertus (1^e helft 18^de eeuw) in de spreekkamer, de stichter van de norbertijnen in 1121. Hij wordt er voorgesteld als aartsbisschop van Maagdenburg en als eucharistisch heilige, met een stralenmonstrans die het Heilig Sacrament bevat. ■

Heb je een fout opgemerkt?

Heb je een taal- of schrijffout opgemerkt in een van onze teksten? Laat het ons weten.

Bedankt, we hebben jouw opmerking ontvangen.

Oeps! Er ging iets verkeerd bij het versturen van de gegevens.

De pastorie van Wezemaal

Lees hier het verhaal achter de pastorie

Geen kasteel?